یکی از مهم‌ترین خبرهای این روزها، موضوع فعال شدن مکانیسم ماشه یا «اسنپ‌بک» است؛ سازوکاری که به بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران منجر میشود. پرسش‌های اصلی اینجاست که مکانیسم ماشه دقیقا از چه تاریخی فعال میشود، بعد از فعال شدن مکانیسم ماشه چه می شود و پیامدهایی به همراه دارد و تأثیر آن بر اقتصاد ایران در بخش‌های مختلف چگونه نمایان میشود.
مکانیسم ماشه یعنی چه ؟
مکانیسم ماشه یا «اسنپ‌بک» (Snapback) سازوکاری است که در چارچوب توافق هسته‌ای ایران (برجام) و بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل پیش‌بینی شد. طبق این سازوکار، اگر یکی از اعضای مشارکت‌کننده در برجام معتقد باشد که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نیست، می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع دهد و در صورت عدم حل اختلاف، روندی را آغاز کند که در نهایت به بازگرداندن خودکار تحریم‌های سازمان ملل منجر میشود. به بیان ساده‌تر، مکانیسم ماشه ابزاری برای بازگشت سریع و بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد در شورای امنیت به تحریم‌های قبلی است.
کارکرد اصلی این مکانیسم آن است که هیچ کشوری نتواند با وتو، مانع بازگشت تحریم‌ها شود؛ به همین دلیل اصطلاح «ماشه» برای آن به‌کار می‌رود، زیرا با فعال شدنش به‌صورت خودکار کل بسته تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران که پیش از برجام لغو شده بود، دوباره اعمال می‌گردد. این سازوکار در واقع تضمینی برای کشورهای امضاکننده توافق بود تا اطمینان یابند اگر ایران از توافق تخطی کند، ابزار الزام‌آور و فوری برای اعمال فشار وجود خواهد داشت.
کدام کشورها به فعال شدن مکانیسم ماشه رای دادند
نتایج بدین شکل بود:
- موافقان قطعنامه: چین، روسیه، پاکستان و الجزایر
- مخالفان (رأی «نه» دادند تا قطعنامه تصویب نشود): بریتانیا، فرانسه، ایالات متحده، دانمارک، اسلوونی، سیرالئون، یونان، پاناما و سومالی
- ممتنع‌ها: گایانا و کره جنوبی
تاریخ فعال شدن مکانیسم ماشه
مکانیسم ماشه پس از ماه‌ها تنش و اختلاف میان ایران و سه کشور اروپایی، سرانجام در ۲۸ اوت ۲۰۲۵ از سوی فرانسه، بریتانیا و آلمان رسماً فعال شد. این کشورها در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل ادعا کردند که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نبوده و بنابراین فرایند بازگشت تحریم‌ها را کلید زدند. در ادامه، تلاش برای جلوگیری از اجرایی شدن این روند با ارائه پیش‌نویس قطعنامه‌ای در شورای امنیت در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۵ ناکام ماند و این شکست مسیر را برای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی هموار کرد. طبق اطلاع‌رسانی رسانه‌های داخلی و بین‌المللی، اجرای بازگشت کامل تحریم‌ها از ۵ مهر ۱۴۰۴ برابر با ۵ اکتبر ۲۰۲۵ برنامه‌ریزی شده است.
بعد از فعال شدن مکانیسم ماشه چه میشود؟
بعد از فعال شدن مکانیسم ماشه، فرایندی آغاز میشود که در نهایت منجر به بازگشت خودکار همه تحریم‌های بین‌المللی شورای امنیت علیه ایران می‌گردد؛ همان تحریم‌هایی که با تصویب برجام در سال ۲۰۱۵ لغو یا تعلیق شده بودند. این بازگشت تحریم‌ها بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد در شورای امنیت انجام میشود و هیچ کشوری حتی اعضای دائم شورا (مثل روسیه و چین) نمی‌توانند با وتو جلوی آن را بگیرند.
پیامدهای اجرایی آن شامل احیای محدودیت‌های تسلیحاتی، بازگشت ممنوعیت‌های مربوط به برنامه موشکی، محدودیت‌های مالی و بانکی، و تحریم‌های مرتبط با تجارت نفت و انرژی خواهد بود. همچنین، این اقدام به لحاظ سیاسی به معنای تضعیف شدید برجام و از بین رفتن بخش مهمی از توافق محسوب میشود. در واقع، فعال شدن مکانیسم ماشه هم جنبه‌ی حقوقی دارد که باعث بازگشت تحریم‌های الزام‌آور سازمان ملل میشود، و هم جنبه‌ی سیاسی که فشار مضاعفی بر ایران وارد کرده و زمینه را برای اقدامات هماهنگ آمریکا و اروپا در اعمال فشارهای بیشتر فراهم می‌سازد.
تحریم های سازمان ملل علیه ایران
تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران که در چارچوب قطعنامه‌های مختلف شورای امنیت بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ (از جمله قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و ۱۹۲۹) تصویب شد، مجموعه‌ای گسترده از محدودیت‌ها را در حوزه‌های مختلف در بر می‌گرفت. مهم‌ترین آن‌ها عبارت بودند از:
۱. محدودیت‌های هسته‌ای و موشکی
- ممنوعیت فعالیت‌ها و همکاری‌های بین‌المللی مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم و بازفرآوری سوخت هسته‌ای.
- ممنوعیت فروش یا انتقال فناوری‌ها و مواد حساس هسته‌ای به ایران.
- محدودیت‌های شدید بر برنامه موشک‌های بالستیک ایران، از جمله ممنوعیت انتقال فناوری و تجهیزات مرتبط.
۲. تحریم‌های تسلیحاتی
- ممنوعیت فروش یا انتقال تسلیحات متعارف به ایران (شامل تانک، جنگنده، موشک و سایر تجهیزات نظامی سنگین).
- ممنوعیت مشارکت ایران در خرید یا صادرات سلاح در سطح جهانی.
۳. محدودیت‌های مالی و بانکی
- مسدودسازی دارایی‌ها و حساب‌های افراد و نهادهای مرتبط با برنامه هسته‌ای و موشکی ایران در خارج از کشور.
- محدودیت شدید بر دسترسی بانک‌های ایرانی به شبکه مالی بین‌المللی.
- ممنوعیت اعطای وام‌ها و اعتبارات مالی کلان به ایران از سوی نهادهای بین‌المللی.
۴. محدودیت‌های حمل‌ونقل و بازرسی
- اجازه به کشورها برای بازرسی کشتی‌ها و هواپیماهای ایران در صورت ظن به حمل کالاهای ممنوعه.
- محدودیت در صادرات و واردات کالاهایی که می‌توانند کاربرد دوگانه (غیرنظامی و نظامی) داشته باشند.
۵. تحریم‌های فردی و نهادی
- اعمال محدودیت سفر و مسدود شدن دارایی‌های ده‌ها مقام، دانشمند و شرکت ایرانی مرتبط با برنامه هسته‌ای و دفاعی.
- قرار گرفتن سپاه پاسداران و برخی شرکت‌های وابسته در فهرست تحریم‌های شورای امنیت.
این تحریم‌ها با تصویب برجام در سال ۲۰۱۵ و قطعنامه ۲۲۳۱ به حالت تعلیق درآمدند، اما با فعال شدن مکانیسم ماشه، تمام آن‌ها می‌توانند دوباره به‌طور کامل و خودکار بازگردند.
تاثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر اقتصاد ایران
تأثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر اقتصاد کلان و ارز
فعال شدن مکانیسم ماشه معمولاً سطح ریسک کشور را افزایش می‌دهد و انتظارات تورمی را تقویت می‌کند. این امر می‌تواند باعث افزایش تقاضای احتیاطی برای ارز شود و فشار بر نرخ ارز وارد کند. با این حال، اگر سیاست‌گذار بتواند عرضه ارز صادراتی و مدیریت بودجه را حفظ کند، دامنه نوسانات کنترل‌پذیر خواهد بود. در نتیجه، تأثیر آن به‌طور کامل منفی یا غیرقابل مهار نیست و به واکنش داخلی وابسته است.
تأثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر درآمد نفت و بودجه دولت
تحریم‌ها می‌توانند فروش نفت ایران را پرهزینه‌تر کنند و نیاز به تخفیف‌های بیشتر یا مسیرهای غیرمستقیم را افزایش دهند. با این حال، اگر قیمت جهانی نفت بالا باشد، بخشی از این فشار جبران میشود. از طرفی، اتکا به منابع داخلی مانند اوراق بدهی یا افزایش مالیات‌ها می‌تواند به دولت در تأمین بودجه کمک کند.
تأثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر نظام بانکی و تجارت خارجی
یکی از اثرات مهم مکانیسم ماشه، سخت‌تر شدن مبادلات بانکی بین‌المللی است. بانک‌های ایرانی با محدودیت‌های بیشتری برای نقل‌وانتقال پول مواجه می‌شوند و هزینه انجام تراکنش‌ها بالاتر می‌رود. در تجارت خارجی نیز واردات کالاهای حساس یا دارای فناوری پیشرفته سخت‌تر خواهد شد، اما ایران همچنان می‌تواند از مسیرهای منطقه‌ای و تهاتری برای ادامه تجارت استفاده کند.
تأثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر بورس
بازار سرمایه معمولاً نسبت به ریسک‌های سیاسی واکنش سریع نشان می‌دهد. در کوتاه‌مدت، نوسانات افزایش می‌یابد و سهام شرکت‌های داخلی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. شرکت‌های صادراتی از یک‌سو از رشد احتمالی نرخ ارز سود می‌برند، اما از سوی دیگر با مشکلات نقل‌وانتقال و تخفیف‌های صادراتی مواجه می‌شوند. در میان‌مدت، تعادل جدیدی شکل می‌گیرد که بستگی به سیاست‌های تثبیتی و حمایت از صنایع دارد.
تأثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر بازار مسکن
بازار مسکن به‌عنوان یک پناهگاه تورمی در شرایط نااطمینانی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. افزایش هزینه‌های ساخت و انتظارات تورمی می‌تواند قیمت‌ها را بالا ببرد، اما توان خرید مردم و نرخ‌های بالای تسهیلات باعث میشود معاملات به کندی پیش برود. بنابراین، قیمت‌ها رشد می‌کنند ولی شکاف بین قیمت اسمی و قدرت خرید واقعی بیشتر میشود.
تأثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر بازار خودرو
در صنعت خودرو، محدودیت در واردات قطعات و دشواری همکاری‌های خارجی فشار بر هزینه تولید را افزایش می‌دهد. این وضعیت می‌تواند به رشد قیمت خودروهای داخلی و وارداتی منجر شود. در عین حال، اگر سیاست‌گذار با حمایت از قطعه‌سازی داخلی یا تسهیل واردات مدیریت‌شده مداخله کند، شیب افزایش قیمت‌ها کمتر خواهد شد.
تأثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر قیمت طلا
طلا و سکه معمولاً در شرایط افزایش ریسک سیاسی و اقتصادی به‌عنوان ابزار حفظ ارزش دارایی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند. نرخ ارز داخلی و قیمت جهانی اونس دو عامل اصلی تعیین‌کننده هستند. در صورت بالا رفتن انتظارات تورمی و فشار بر ارز، تقاضا برای طلا افزایش می‌یابد. البته این رشد همراه با نوسانات بیشتر خواهد بود و همواره به سیاست‌های ارزی داخلی و روند بازار جهانی وابسته است.
سخن پایانی
تاریخ فعال شدن مکانیسم ماشه ۵ مهر ۱۴۰۴ اعلام شده است. فعال شدن مکانیسم ماشه بدون تردید بر اقتصاد و بازارهای ایران اثر خواهد گذاشت از ارز و بورس گرفته تا مسکن و طلا؛ همان گونه که همین حالا هم باعث افزایش قیمت طلا شده. اما این تحولات به معنای توقف رشد و پیشرفت کشور نیست. همان‌طور که در دوره‌های پیشین تحریم هم دیده شد، اقتصاد ایران با همه محدودیت‌ها توانسته مسیرهای تازه‌ای برای ادامه فعالیت و حتی فرصت‌های جدید خلق کند. ظرفیت‌های بزرگ داخلی، بازار مصرف گسترده و نیروی انسانی خلاق همچنان سرمایه‌های اصلی کشور هستند. اگر سیاست‌گذاری هوشمندانه و مدیریت درست منابع در کنار هم قرار گیرد، می‌توان تهدیدها را به فرصتی برای تقویت استقلال اقتصادی و شکوفایی بیشتر تبدیل کرد.
همچنین بخوانید: تبعات فعال شدن مکانیسم ماشه بر شرکت‌های صادرات محور بورس
