عقود اسلامی در اسلام به قالب‌های تعیین شده برای روابط حقوقی افراد می‌پردازد. بعضی از فقها قرارداد بین افراد را منحصر به همین موارد میدانند، با این وجود بیشتر فقها اعتقاد دارند که خارج از این چهارچوب هم اشخاص می‌توانند قرارداد را منعقد کنند.
عقود مختلف در بانکداری اسلامی
بانک‌ها در بانکداری اسلامی به‌صورت کاملا مجاز و قانونی به مردم تسهیلات مالی اعطا مینمایند و مردم به‌طور غیرمستقیم در سرمایه گذاری شرکت خواهند داشت. این عقود اسلامی، باعث شکل گیری اقتصاد میشوند. این عقود عبارت‌اند از:
ودیعه (Wadiah)
در ودیعه که یکی از عقود مختلف در بانکداری اسلامی به شمار می رود، بانک به عنوان یک معتمد و محافظ برای سپرده‌گذاری به شمار می رود. بانکداری اسلامی این ویژگی را دارد که هر فرد در هر زمان که خواست پول خود را به صورت ودیعه نزد بانک به امانت بگذارد و هر زمان به آن پول نیاز داشت میتواند بدون اینکه پولی از حساب او کم شود آن پول را دریافت نماید.
البته توجه داشته باشید زمانی که شما پولتان را بصورت ودیعه به بانک می سپارید به این سپرده سودی تعلق نخواهد گرفت و بانک هم در مقابل این افراد با توجه به صلاح دید خود (تضمین نمیشود) به صاحب این سپرده گذاری طبق میزان استفاده از سپرده او هدایایی را به او تقدیم مینمایند.
بیشتر مطالعه کنید: مبنای بانکداری اسلامی چیست و برچه چیزی استوار است؟
مرابحه Murabaha
مرابحه یکی دیگر از عقود مختلف در بانکداری اسلامی می باشد که معنی لغوی مرابحه توافق دوطرفه به منظور سود یک معامله می باشد و مرابحه قراردادی است که طبق آن فروشنده میزان هزینه و سود مورد انتظار خودش را اعلام می‌نماید.
قرارداد مرابحه یکی از تکنیک‌های کاری است که بانکداری اسلامی پذیرفته و قبول دارد. قرارداد مرابحه که به عنوان یک تکنیک مالی پذیرفته شده است به این صورت است که مشتری از بانک درخواست میکند تا مثلا کالای x را برای او خریداری نماید و بانک علاوه بر اعلام میزان سود، هزینه خرید را به مشتری اعلام میکند و سپس اقدام به این کار میکند.
مضاربه Muzarabah
مضاربه Muzarabah یک نمونه از شراکت در استفاده از منابع مالی می باشد که در آن یک طرف وظیفه انجام کار، تخصص و مدیریت و یک طرف مسئول تامین سرمایه را برعهده دارد.
در مضاربه سود به دست آمده طبق توافق قبلی در بین طرفین تقسیم و اگر زیان به وجود آید تامین این زیان فقط بر عهده تامین‌کننده سرمایه می باشد و بابت زیان شرکت و همچنین عامل اجرای پروژه خسارتی پرداخت نخواهد شد.
در عقد مضاربه Muzarabah وام‌دهنده رب‌المال و وام‌گیرنده مضاریب نام دارد. در بانکداری اسلامی همه سرمایه توسط بانک پرداخت می‌شود ولی مدیریت و اجرای تجارت آن برعهده طرف مقابل می باشد.
در مضاربه هیچگونه زیانی تقسیم نخواهد شد و بانک صاحب دارایی و عامل اجرایی هم کارگر و یا کارگزار او محسوب می‌شود و همچنین تقسیم سود بیشتر همانند عقد مشارکت تقسیم می‌شود.
از مهم‌ترین ویژگی های مضاربه میتوان به امکان توافق بر سر تقسیم سود به هر نسبت در بین طرفین اشاره کرد به علاوه مضاربه میتواند به صورت تک نفره و یا گروهی اجرا گردد.
همچنین بخوانید: صکوک یا ابزارهای مالی اسلامی چیست؟
مشارکت Musharakah
مشارکت Musharakah یک عقود مختلف در بانکداری اسلامی و یک ارتباطی می باشد که بر اساس آن یک قرارداد همکاری تجاری دوطرفه، سود و زیان حاصل از انجام کار در بین طرفین تقسیم خواهد شد.
مشارکت یک توافق می باشد که در آن بانک اسلامی سرمایه مورد نیاز خود را تامین خواهد کرد که این سرمایه با سرمایه طرفین دیگر قرارداد و شرکت تجاری با هم تلفیق میشوند
درباره اوراق مشارکت بیشتر بخوانید
توجه فرمایید که در قرارداد مشارکت همه طرفین حق مداخله در مدیریت فعالیت تجاری یا صنعتی را دارند اما نیازی به مداخله نیست.
میزان سود و زیان در قرارداد مشارکت به این صورت است که سود به دست آمده براساس توافقات قبلی تقسیم اما زیان حاصل از آن طبق نسبت آورده سرمایه تقسیم خواهد شد.
مشارکت (Partnership Financing)
مشارکت (Partnership Financing) یک توافق کلاسیک میباشد. طرفین در این مشارکت برای تامین مالی یک پروژه صنعتی، بازرگانی، سرمایه‌گذاری و … که میزان ریسک موفقیت در آن بالا می باشد، همکاری مینمایند.
سود حاصل از این پروژه طبق توافقاتی که در گذشته در بین شرکا صورت گرفته تقسیم خواهد شد، اما در برخورد با زیان اینگونه نیست و زیان احتمالی طبق میزان حق و حقوق مشارکت در طرفین تقسیم خواهد شد.
در مشارکت (Partnership Financing) یک نفر به تنهایی قادر نخواهد بود خسارات ناشی از عدم همکاری دیگران را بپذیرد البته مدیریت پروژه ممکن است عهده همه، تعدادی یا یک نفر از اعضا باشد.
مشارکت (Joint Venture)
مشارکت (Joint Venture) به گونه ای است که دو طرف معامله سرمایه‌ها و دارایی های خود را در یک پروژه میگذارند و علاوه بر آن در اجرای آن هم مشارکت دارند و هرچه در این پروژه سود و زیان به دست آمد به نسبت میزان مشارکت بین یکدیگر تقسیم خواهند کرد.
طرفین در عقد مشارکت حق دخالت خواهند داشت، با اینکه قادر خواهند بود از حق مداخله خودشان چشم پوشی کنند و از طرف خودشان یک نفر را مشخص نمایند یا این حق را به شریک خود تفویض کنند.
بطور کلی مشــــارکت به دو نوع تقسیم می شود.
- مشـــارکت دائــــم (Permanent Musharakah)
- دیگری مشارکت تقلیلی (Diminishing Musharakah)
مشارکت دائم
مشارکت دائم از عقود مختلف در بانکداری اسلامی می باشد و به این صورت است که یک بانک اسلامی در یک پروژه مشارکت و طبق یک نسبت از قبل مشخص شده از سود بهره‌مند خواهد شد.
مدت زمان قرارداد مشارکت دائم مشخص نشده و امکان اینکه بنا به خواسته طرفین ادامه یابد وجود دارد. این تکنیک مناسب برای تامین مالی پروژه‌ها در بلندمدت است در وضعیتی که منابع مالی لازم در پروژه برای یک مدت طولانی تعریف شده باشد و البته به بهر‌ه‌برداری رسیدن آن امکان دارد طول بکشد
مشارکت تقلیلی
در مشارکت تقلیلی سهم آورده شرکت‌کنندگان در پروژه و میزان سهم سود آنها بر اساس توافقات گذشته می باشد. اما در عین حال روشی را فراهم میکند که طبق آن سهم آورده بانک در پروژه کاهش خواهد یافت و در آخر این سهم به مالکیت دیگر شرکا در خواهد آمد.
قرارداد مشارکت تقلیلی این اجازه را خواهد داد که به مرور زمان پرداخت بالاتری نسبت به حق واقعی بانک صورت بگیرد و بانک هم به مرور زمان سود آورده خود را دریافت می‌نماید.
بر این اساس سرمایه اصلی و حقوق مشارکتی بانک به طور تدریجی کم می شود و بعد از مدت زمان مشخصی به صفر می‌رسد و شراکت بانک پایان خواهد یافت.
مشارکت در سرمایه‌گذاری مخاطره‌آمیز
تکنیک مشارکت در سرمایه‌گذاری مخاطره‌آمیز در بین دو طرف در تامین مالی یک پروژه می باشد. سهم سود هر یک از قبل بصورت توافقی مشخص می گردد اما سهم زیان احتمالی بر حسب میزان مشارکت در طرح مشخص و مدیریت پروژه بر عهده هر دو طرف می باشد.
بیشتر بخوانید: نحوه خرید و فروش اوراق مشارکت در بورس
اجاره (Ijara)
اجاره عقود مختلف در بانکداری اسلامی می باشد و از نظر تکنیکی اجاره فروش یک حق عمری و رقبی مشخص در برابر دریافت پاداشی مشخص می باشد.
اجاره معمولا برای به خدمت گرفتن مورد استفاده قرار می‌گیرد، بطور مثال یک نمونه اجاره برای در اختیار گرفتن یک زمین در مقابل پرداخت اجاره بهای ثابت به صورت نقدی به کار گرفته می‌شود.
لیزینگ
لیزینگ هم یکی از عقود مختلف در بانکداری اسلامی به شمار می رود و یکی از شیوه‌های قانونمند کسب درآمد طبق قوانین اسلامی می باشد.
در روش لیزینگ یک دارایی واقعی مثل کشتی، اتومبیل، هواپیما، یک خانه یا دستگاه میتواند از طرف موجر به اجاره‌کننده یا مستاجر برای یک زمان مشخص در ازای یک قیمت مشخص شده در قرارداد، اجاره داده شود.
دانستن این نکته ضروری است که در مدت زمان لیزینگ مالکیت دارایی در اختیار اجاره‌دهنده یعنی همان بانک می باشد. بانک میتواند این مالکیت را به مستاجر منتقل کند در پایان زمان اجاره دارایی دوباره به بانک تحویل داده شود.
در کشورهای مختلفی از جمله بانک اسلامی مالزی، بانک توسعه اسلامی (IDB) به علاوه تعدادی از بانک‌های تجاری در پاکستان این شیوه را به‌کار می گیرند.
قرض‌الحسنه (Qars aL hasana)
وام قرض‌الحسنه در صورتی پرداخت می شود که در پایان دوره هیچگونه مبلغی به آن اضافه نگردد. به زبان ساده وام قرض الحسنه که بدون بهره می باشد با اهداف خیریه و به منظور رفع نیاز سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت اعطا خواهد شد.
وام قرض الحسنه فقط مخصوص افراد نیازمند می باشد و مزد پرداخت این وام به افراد را خداوند خواهد داد و قرض گیرنده فقط موظف است اصل مبلغ وام را به بانک برگرداند.
پرداخت وام قرض الحسنه در بانک های اسلامی مختلف، متفاوت است. به این صورت که:
- بعضی از بانک ها این وام قرض الحسنه را به همه مشتریان پرداخت می‌کنند
- بعضی از بانک‌ها این وام را فقط به دانشجویان نیازمند و دیگر بخش‌های ضعیف جامعه میدهند
- بعضی از بانک ها وام قرض الحسنه را به کشاورزان، تولیدکنندگان کوچک و … میدهند
- و …
صندوق سرمایه‌گذاری اسلامی
صندوق سرمایه‌گذاری اسلامی یکی از عقود مختلف در بانکداری اسلامی می باشد که در نظام مالی اسلامی به سرعت رشد یافته و در سرتاسر دنیا تقریبا ۱۰۰صندوق سرمایه‌گذاری اسلامی وجود دارد.
بازارهای هدف برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری اسلامی متفاوت هستند که برخی از آنها به شرح زیر می باشد:
- بعضی از آنها سرمایه‌های بازارهای محلی کشور مالزی
- بعضی دیگر سرمایه‌های کشورهای حاشیه خلیج‌فارس
- بعضی دیگر سرمایه های کشورهای خاورمیانه
- البته بعضی از آنها برای عدم دستیابی به بازارهای محلی و موفق نشدن در جذب سرمایه‌های جوامع اسلامی مورد شماتت قرار گرفته‌اند.
وب‌سایت failaka.com شرح فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری اسلامی و همچنین فهرستی از این صندوق‌ها را در تمام دنیا ارائه داده است.
