در این مقاله به بررسی انواع اوراق بهادار در بازار سرمایه و بورس ایران میپردازیم. امروزه فقط پول نقد نیست که با ارزش بوده بلکه برخی از اسناد کاغذی نظیر اسناد ملکی و سفته هستند که با دارای ارزش مالی می باشند.

اگر بخواهیم بطور خلاصه و کوتاه اوراق بهادار را تعریف کنیم، می توان گفت که به اوراق با ارزش که نوعی ابزار مالی نیز است اوراق بهادار گفته می شود که داراندگان آن دارای حقوق مالی می باشند. در ادامه بیشتر با این موضوع آشنا خواهیم شد.

تعریف اوراق بهادار

در بیان ساده میتوان گفت اوراق بهادار نوعی ابزار مالی با قابلیت نقل ‌و ‌‌انتقال است. این اوراق شامل سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم، سهام جایزه، اوراق مشارکت، مشتقات، اختیار معامله و قرارداد آتی، صکوک می باشند. اوراق نام برده شده در فوق نوعی ارزش مالی را برای مالک آن به‌همراه دارد.

ﺑﻮﺭﺱ ﺍﻭﺭﺍﻕ ﻳﻚ ﺑﺎﺯﺍﺭ ﺭﺳﻤﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭﺁﻥ ﺗﺤﺖ ﻣﻘﺮﺭﺍﺕ ﺧﺎﺹ، ﺍﻭﺭﺍﻕ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ و ﺳﻬﺎﻡ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎ ﻣﻮﺭﺩ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﺩ.

با توجه به تعریف گفته شده انواع اوراق بهادار در بورس را بر اساس نوع دارایی می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد.

• اوراق حقوق صاحبان سهام (سهام عادی، حق تقدم سهام و …).
• اوراق بدهی (اوراق مشارکت، اوراق قرضه، صکوک و …).
• ابزارهای مشتقه (اختیار معامله، قراردادهای آتی و …).

تعریف سهام

سهام، بیان کننده میزان مالکیت فرد از یک دارایی است. هر شخص به همان میزان برگه سهمی که در اختیار دارد مالک شرکت است. سهام می‌تواند با نام و یا بی‌نام باشد. سهام از نظر مبدا آورده سرمایه‌گذار به دو دسته‌ی سهام نقدی و سهام غیرنقدی تقسیم می‌شود.

در قانون تجارت بیان شده است: “سهم قسمتی است از سرمایه شرکت سهامی، که مشخص کننده میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی است. ورقه سهم، سند قابل معامله‌ای است که نماینده تعداد سهام تحت تملک صاحب آن در شرکت سهامی می‌باشد.”

انواع سهام اوراق حقوق صاحبان سهام

سهام عادی چیست؟

یکی از انواع اوراق بهادار، سهام عادی می باشد. منظور از سهام عادی این است که دارنده آن بر درآمدها و دارایی های آن شرکت سهیم است. دارندگان سهام عادی حق رأی دارند و در رأی‌گیری‌ها و انتخاب اعضای هیئت‌مدیره می‌توانند شرکت کنند و در سود تقسیمی بین سهامداران، بخشی از آن سود را دریافت خواهند کرد.

بیشتر بخوانید: بررسی عوامل موثر بر قیمت سهام و رفتار بازار بورس اوراق بهادار

منظور از حق تقدم سهام چیست؟

حق تقدم یکی از انواع سهام اوراق حقوق صاحبان سهام می باشد. اگر افزایش سرمایه از مطالبات و یا اورده نقدی تامین شده باشد بعد از افزایش سرمایه، حق تقدم سهام به آن دسته از سهامداران شرکت که در زمان برگزاری مجمع افزایش سرمایه سهامدارد شرکت بودند تعلق میگیرند.

حق تقدم ورقه ای با ارزش می باشد نه سهام اما قابلیت تبدیل به سهام را دارد. افرادی که سهام حق تقدم را دارند می توانند جهت فروش آن در بازار بورس اقدام کنند و همچنین افرادی که قصد خرید آن را دارند می توانند در بازار بورس آن را خریداری نمایند.

لازم به ذکر است که برای اینکه سهام حق تقدم را به بورس تبدیل نمایید باید مبلغی معادل ۱۰۰۰ ریال مبلغ اسمی سهم به حساب شرکت واریز نمایید.

سهام ممتاز (ترکیبی) به چه معناست؟

یکی دیگر از انواع اوراق بهادار سهام ممتاز می باشد. که بیان می کند دارنده آن بر بخشی از یک شرکت و درآمدها و دارایی های آن شرکت سهیم است.

این نوع از سهام را به دو دلیل ممتاز می‌نامند:

• از نظر پرداخت سود، سود سهام ممتاز قبل از سهام عادی پرداخت می‌شود.
• در زمان انحلال یا فروش دارایی‌های شرکت، در ابتدا بدهی‌های شرکت را تسویه می کنند. بعد از تصفیه حقوق صاحبان سهام ممتاز و سپس حقوق صاحبان سهام عادی را پرداخت می کنند.

چون سهام ممتاز ویژگی‌های سهام عادی و اوراق قرضه را با هم داراست به آن اوراق بهادار ترکیبی نیز می گویند.

سهام جایزه در بورس چیست؟

سهام جایزه یکی دیگر از انواع اوراق بهادار در بازار سرمایه می باشد. سهام جایزه به این معنی است که شرکت بجای پرداخت سود به صورت وجه نقد، سهام جایزه منتشر کند. این نوع سهام در واقع یک نوع افزایش سرمایه است.

تعریف سهام با نام  registered stock

به سهامی، سهام با نام گفته می شود که نام دارنده آن در اسناد یا در برگه سهام شرکت مشخص باشد. باید در عنوان سهام با نام، عبارت «با نام» ذکر می شود.

مزایای سهام با نام متفاوت است، در صورتیکه شرکتی بخواهد از هویت همه سهامداران خود با خبر باشد سهام با نام صادر می‌کند.

سهام بی‌نام  Unregistered stock چیست؟

سهام بی نام نیز نوعی اوراق بهادار است. دربرگیرنده نام صاحب سهم نیست و عبارت «با نام» روی آن ثبت نشده است. مالکیت آن با در دست داشتن ورقه سهم مشخص می شود.

اگر شخصی تمایل داشته باشد سهام بی نام خود را بفروشد، کافی است که مبلغ را دریافت کرده و سهم را به خریدار تسلیم کند. سهام بی نام به صورت سند در وجه حامل بوده مگر این که شخص دیگری در دادگاه ثابت کند که سهم متعلق به او است. سهامی که در بورس اوراق بهادار خرید و فروش می شود اغلب بی نام است.

سهام نقدی

سهام نقدی به سهامی گفته می شود که ارزش آن بصورت نقدی پرداخت شده باشد. اگر نقدی نبود قسمتی از آن به صورت نقدی و بخش دیگر بصورت تعهد پرداخت شده باشد.

سهام غیرنقدی

سهام غیرنقدی به سهامی گفت می شود که قیمت آن در قالب دارایی غیر نقدی شامل ؛ ساختمان، ماشین آلات و… نظایر آن تامین شده باشد.

سهام سرمایه‌ای (Capital stock)

سهام سرمایه ای معادل با ارزش اسمی سهام انتشار یافته یک شرکت است. سهام‌ سرمایه ترکیبی از سهام مشترک و در صورت وجود، سهام مورد نظر است. با فروش سهام‌ سرمایه شرکت برای تامین مالی پروژه های خود دیگر نیازی به پرداخت بدهی ندارد.

سهام انتفاعی

سهام انتفاعی، به سهامی گفته می شود که مبلغ اسمی آن به صاحب سهام برگردانده می شود. سهم انتفاعی زمانی نمایان می شود که سهم یک شرکت استهلاک می یابد. اگر استهلاک اتفاق بیفتد ارزش اسمی سهم به دارنده آن پرداخت می شود و سهم مستهلک شده باطل میگردد.

ارزش اسمی سهم از طریق اندوخته های اختیاری یا سود قابل تقسیم به دارنده آن پرداخت می شود.

بیشتر بخوانید : چگونه بر ارزش اسمی سهام سرمایه گذاری کنیم؟

سهام موسس

سهام مؤسس سهامی است که پس از تصویب مجمع عمومی شرکت برای جبران خدمات مؤسسان شرکت، از قسمتی از دارایی اضافه بر سرمایه باقی‌مانده شرکت به آن‌ها داده می‌شود.

بیشتر بخوانید: بازده سهام چیست و روش های محاسبه آن و عوامل تاثیرگذار در بازده سهام

انواع اوراق مبتنی بر بدهی (اوراق بدهی)

اوراق بدهی نوعی از اوراق با درآمد ثابت هستند. خریدار این اوراق برای به دست آوردن سود به دولت و شرکت‌های بزرگ وام می‌دهد.

اوراق قرضه (Bond) چیست؟

از آنجایی که اغلب شرکت ها نمی توانند وجوه مورد نیاز خود را از یک وام دهنده تامین کنند مبادرت به انتشار اوراق قرضه نموده و آن را به عموم مردم عرضه می کنند.

به این ترتیب مبالغ هنگفتی را از هزاران سرمایه گذار که هر یک بخشی کوچکی از اوراق قرضه شرکت را خریداری می کنند استقراض می نماید.

انتشار اوراق قرضه تابع شرایط و مقررات خاصی می باشد که در قوانین هر کشوری پیش بینی می شود.

طبق ماده ۵۲ اصلاحیه قانون تجارت “ورقه قرضه، ورقه قابل معاله ای است که معرف مبلغی وام است با بهره معین که تمام یا اجزای آن در موعد معین باید مستردد گردد”.

اوراق مشارکت چیست؟

اوراق مشارکت نوعی اوراق قرضه است. برای پروژه ای مشخص منتشر می شوند. دارنده این نوع اوراق نسبت به مبلغ اسمی سود حاصل از اجرای پروژه سهیم می شود. اوراق مشارکت عموما بی نام بوده و فقط به مبلغ اسمی صادر می شود و دارای کوپن حداقل سود تضمین شده در ضمیمه آن می باشد.

اوراق قرضه اسلامی (صکوک)

صکوک جمع کلمه صک، به معنای اسناد و در فارسی مترادف چک می باشد. صکوک ابزاری است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه استفاده می شود. این اوراق مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر قابل معامله در بازار ثانویه و بر اساس اصول شریعت است.

از نظر اسلام اوراق قرضه ی مبتنی بر قرض با بهره، ربا محسوب شده و حرام است. به همین دلیل نمی‌توان از این اوراق جهت تامین مالی در کشورهای اسلامی استفاده کرد. در نهایت با ایجاد بانکداری اسلامی، اوراق قرضه اسلامی یا صکوک ایجاد گردید.

اوراق اجاره (صکوک اجاره)

صکوک اجاره از مهم ترین انواع صکوک می باشد. صکوک اجاره اوراق بهاداری است که صاحب آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی است. منافع آن بر اساس قرارداد اجاره به مصرف کننده یا بانی واگذار شده است. مدت قرارداد اجاره مشخص است.

اوراق اجاره به صورت های مختلفی دسته بندی می شوند:

• بر اساس نوع عقد میتوان به دو دسته اوراق اجاره عادی و اوراق اجاره به شرط تملیک.
• بر اساس نوع بانی به دو دسته شرکتهای عادی و موسسات مالی.
• بر اساس هدف انتشار به سه دسته شامل اوراق اجاره تأمین دارایی، اوراق اجاره تأمین نقدینگی و اوراق اجاره رهنی تقسیم نمود.

اوراق خزانه (اسلامی)

اوراق ﺧﺰاﻧﻪ به عنوان تامین کننده مالی دوﻟﺖ و با پشتیبانی و اﻋﺘﺒﺎر ﻛﺎﻣﻞ دوﻟﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ می شود. دارای ﺳﺮرﺳﻴﺪ ﻳﻚ ﺳﺎل و ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ. و دوﻟﺖ اوراق خزانه را ارزانﺗﺮ از ﻣﺒﻠﻎ اﺳمی ﺑﻪ ﺧﺮﻳﺪاران می ﻓﺮوﺷد.

از منابع مالی حاصل از فروش آنها، بدهی های دولت پرداخت می‌شود. سود پرداختی ندارند. اما به دلیل مشکلات شرعی این روش، دولت جمهوری اسلامی ایران، این اوراق را صادر کرده و به شکل مستقیم به طلبکاران غیر دولتی واگذار می کند.

گواهی سپرده  Certificate Of Deposit

گواهی سپرده نوعی اوراق بهادار است. این امکان را به شخص حامل می‌دهد تا سود سپرده را دریافت کند. یک گواهی سپـرده توسط بانک منتشر و توزیع شده و دارای تاریخ سررسید و یک نرخ سود ثابت است.

سود پرداختی به‌صورت دوره‌ای از طریق کوپن‌ های گواهی سپرده پرداخت می‌شود. اصل سپرده و سودهای پرداختی نیز توسط بانک تضمین می‌شوند که می‌تواند با هر عنوانی توزیع شود.

انواع ابزارهای مشتقه

ابزار مشتقه قرارداد یا اوراقی است که ارزش آن بستگی به ارزش اوراق بهادار، کالا، شمش یا ارز اصلی دارد. ابزارهای مشتقه هیچ‌ گونه ارزش مستقلی ندارند.

منظور از قرارداد سلف (contract Forward) چیست؟

منظور از قرارداد سلف قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند یک کالا در یک تاریخ، قیمت و کیفیت مشخص که براساس توافق طرفین تعیین می شود را مبادله کنند.

براساس قرارداد سلف، تمامی مبلغ بایستی قبلاً پرداخت گردد و کالا در سررسید تحویل شود. بر این اساس، در این معاملات، اکثرا یا پول نقد رد وبدل می شود یا اسنادی که معادل پول نقد به شمار می آیند.

در رابطه با کارمزد معاملات بورس اوراق بهادار بیشتر بدانید

قرارداد آتی (Future contract)

قرارداد آتی قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند یک کالا در یک تاریخ، قیمت و کیفیت مشخص که براساس ضوابط بازار رسمی بورس، تعیین می شود را مبادله کنند.
مبلغ این معامله یا در زمان معامله قرارداد یا در زمان سررسید معامله قرارداد تعیین می شود. قراردادها در بازارهای رسمی یا بورس انجام می گیرد.

قرارداد معاوضه ای (Swap)

قرارداد معاوضه  قراردادی است که طرفین آن تعهد می کنند که برای مدت توافق شده دو دارایی یا نفع حاصل شده از دو دارایی را با کیفیت مشخص به نسبت تعیین شده معاوضه کنند. پس از تاریخ سررسید، هریک از طرفین قرارداد متعهد اند عین دارایی را به صاحب آن برگردانند. این قراردادها به صورت غیررسمی انجام می گیرند.

در رابطه با تفاوت بین قرارداد معاوضه ای و اختیار معامله بیشتر بدانید

اختیار معامله (Option)

اختیار معامله ابزار مشتقه ای است که طبق آن، به خریدار اختیار داده می شود، در مدتی مشخص و با قیمتی معین، اوراق قرضه یا دارایی معلومی را خرید و فروش کند.

اگر حق انتخاب برای خرید باشد، آن را «حق خرید» و اگر برای فروش باشد «حق فروش» می نامند.