وظیفه بازارهای مالی پشتیبانی از بخش واقعی اقتصاد میباشد همه مؤسسات، شرکت‌ها و سازمان‌ها برای راه اندازی، تجهیز نمودن و گسترش فعالیت‌هایشان، به منابع مالی نیاز دارند که در بازارهای مالی این نیاز با استفاده از انتشار اوراق قرضه رفع میشود. اوراق قرضه ای که بر پایه قرض است با بهره میباشد که این مسئله از دید اسلام ربا و حرام است و برای تامین مالی از راه حلال و اسلامی اندیشمندان مسلمان در ابتدا به فکر ایجاد یک نظام بانکداری اسلامی و سپس به فکر طراحی یک بازار سرمایه اسلامی افتادند که در کشورهای اسلامی امروزه از ابزارهای مالی اسلامی یا صکوک در نظام تأمین مالی اسلامی، استفاده میشود. اما صکوک یا ابزارهای مالی اسلامی چیست؟ تعریف انواع صکوک به طور جامع؟
بیشتر بخوانید: فواید سرمایه گذاری در بورس برای سرمایه گذاران
ابزارهای مالی اسلامی (صکوک) چیست؟
صکوک به معنای سفته یا سند و مُعَرَّب واژه‌ی چک در فارسی میباشد که اعراب این کلمه را وسیع کرده بر کلیه‌ی انواع حوالجات، تعهدات و اسناد مالی بکار میبرند.
صکوک، یک اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی میباشد که طراحی آن بر پایه‌ی یکی از قراردادهای مورد تأیید اسلام بوده است و دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک یک یا تعدادی از دارایی‌ها و منافع حاصل از آنها هستند
بیشتر بخوانید: اوراق بهادار با درآمد ثابت و انواع آن
ساختار اجمالی اوراق بهادار اسلامی (صکوک)
- ابزارهای غیر انتفاعی
- ابزارهای انتفاعی
۱-ابزارهای مالی غیر انتفاعی صکوک:
- اوراق قرض‌الحسنه
- اوراق وقفی
اوراق وقفی: اوراق بهاداری با نام میباشد که به یک قیمت اسمی معین برای یک مدت زمان معین، مثلا مدت احداث بک پروژه منتشر خواهد شد و به وقف کنندگانی که قصد دارند در طرح‌های عام المنفعه شرکت کنند واگذار میشود.
۲-ابزارهای مالی انتفاعی صکوک:
ابزارهای مالی انتفاعی که سود و بازدهی معینی دارند و قابل فروش در بازار ثانوی میباشند:
- اوراق اجاره
- اوراق مرابحه
- اوراق استصناع
- اوراق سَلَف
- اوراق منفعت
- اوراق جُعاله
ابزارهای مالی انتفاعی با سود و بادهی انتظاری:
- اوراق مشارکت
- اوراق مضاربه
- اوراق مزارعه
- اوراق مساقات
بیشتر بخوانید: انواع اوراق بهادار و ماهیت آنها در بازار سرمایه
انواع ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)
۱-اوراق قرض الحسنه
اوراق قرض الحسنه یکی از انواع صکوک میباشد. اوراق قرض الحسنه اوراق بهاداری است که طبق قرارداد این قرض بدون بهره منتشر خواهد شد و بر اساس قرارداد وضع شده، بدهکاری ناشر اوراق به دارندگان اوراق به میزان ارزش اسمی اوراق میباشد که باید در سر رسید به آن ها پرداخت شود.
انواع اوراق قرض الحسنه:
- اوراق قرض الحسنه بدون جایزه
- اوراق قرض الحسنه با جایزه
اوراق قرض الحسنه در ۳ زمینه با عملکرد کارآمد و موفق همراه میباشد:
- تأمین مالی برای طرح های عام المنفعه
- تأمین سرمایه ایجاد شغل برای اقشار کم درآمد
- اعطای وام قرض الحسنه جهت نیازهای ضروری به افراد
۲-اوراق اجاره
از مهمترین انواع صکوک میتوان به صکوک اجاره اشاره کرد. صکوک اجاره اوراق بهاداری میباشد که دارندگان آن به صورت مشاع، مالک قسمتی از دارایی میباشند که منافع حاصل آن طبق قرارداد اجاره به مصرف کننده یا بانی آن واگذار شده است.
مدت زمان قرارداد اوراق اجاره تعیین شده است و می توانید اجاره بها را در هر دوره مانند با سررسیدهای ماهانه، ابتدای دوره، انتهای دوره، فصلی یا سالانه پرداخت نمایید. بر این اساس که صکوک اجاره اوراق بهاداری میباشد که مشخص کننده مالکیت مشاع فرد است، امکان اینکه آن را در بازار ثانویه و به قیمت تعیین شده توسط عامل های بازار معامله کرد، وجود دارد.
انواع اوراق اجاره:
انواع اوراق اجاره را میتوان بر سه اساس تقسیم بندی نمود:
۱-اوراق اجاره را بر اساس نوع عقد قرارداد:
- اوراق اجاره عادی
- اوراق اجاره به شرط تملیک
۲-اوراق اجاره را بر اساس نوع بانی:
- شرکت های عادی
- موسسات مالی
۳-اوراق اجاره را بر اساس نوع انتشار:
- اوراق اجاره تأمین دارایی
- اوراق اجاره رهنی
- اوراق اجاره تامین نقدینگی
بیشتر بخوانید: عوامل موثر بر قیمت سهام و رفتار بازار بورس اوراق بهادار
۳-اوراق مرابحه
اوراق مرابحه یکی از انواع صکوک میباشد. اوراق مرابحه اوراق بهاداری است که دارندگان این اوراق بطور مشاع، مالک دارایی مالی (دینی) که حاصل شده بر اساس قرارداد مرابحه است و دارنده ورق مالک و طلبکار این اوراق دین میباشد. این اوراق بازدهی ثابتی دارند و قابل فروش در بازار ثانوی هستند.
انواع اوراق مرابحه
مهمترین انواع اوراق مرابحه عبارتند از:
- اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت های تجاری
- اوراق مرابحه رهنی
- اوراق مرابحه تأمین مالی
- اوراق مرابحه تأمین نقدینگی
۴-اوراق مضاربه
اوراق مضاربه یکی از انواع صکوک میباشد. مضاربه به معنی تجارت با سرمایه دیگری است و به زبان ساده اوراق مضاربه یعنی شخصی (مالک) ،مالی یا سرمایه ای را به شخص دیگری که همان عامل است، بدهد و در ازای آن، سهم مشخصی از سود آن سرمایه را بگیرد، سود اوراق مضاربه بستگی کامل به سود فعالیت تجاری دارد.
سود اوراق کاملا متغیر و در پایان دوره مالی قطعی می شود به این دلیل که سود فعالیت تجاری تا حدودی قابل پیشبینی میباشد، اما در عمل عوامل مختلفی روی آن تاثیر میگذارد که احتمال دارد مغایر با پیشبینی درآید.
انواع اوراق مضاربه:
- اوراق مضاربه خاص
- اوراق مضاربه عام باسررسید
- اوراق مضاربه عام بدون سرسید
ویژگی های صکوک مضاربه
۱-قرارداد صکوک مضاربه براساس بیانیه ثبت میباشد که همه اطلاعات مشخص شده در شریعت مثل درصد تقسیم سود، ماهیت سرمایه و سایر اطلاعات مربوط به انتشار را در بر دارد.
۲- در صورتی که بازار اولیه و بازار ثانویه اوراق مضاربه بطور سالم رقابت داشته باشند و بر این اساس اداره شود، نرخ های بازدهی این اوراق به سمت نرخ های بازدهی بخش بازرگانی سوق داده شود و نرخ آن بخش به سمت نرخ بازدهی سرمایه در کل اقتصاد حرکت کند اوراق مضاربه ابزار مناسبی برای توزیع عادلانه ارزش اقزوده در کل اقتصاد خواهد بود.
بیشتر بخوانید: ۹ باور غلط سرمایه گذاران در بورس
۵-اوراق منفعت
اوراق منفعت یکی از انواع صکوک میباشد. یکی از راه هایی که برای جایگزینی اوراق قرضه، پیشنهاد شده اوراق بهاداری در بازار مالی اسلامی میباشد تحت عنوان اوراق بهادار منفعت، که می‌تواند با استفاده از قراردادهای مجاز شرعی طراحی شود و در توسعه کمی و کیفی بازار مالی کمک نماید.
اورق منفعت اوراق بهاداری است که بیان میکند دارنده آن مالک مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام میباشد که در ازای پرداخت مبلغ مشخصی به او منتقل شده مانند حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین.
کاربردهای اوراق منفعت
اوراق بهادار منفعت در دو بخش عمده می تواند به کار گرفته شود:
- واگذاری منافع آینده دارایی های بادوام
- واگذاری خدمات آینده
فواید اوراق منفعت برای دارندگان آن
- یک نوع رزرو منافع و خدمات برای زمانی مشخص میباشد که شخص قادر خواهد بود طبق آن برنامه ریزی نماید
- استفاده کننده از منافع و خدمات با استفاده از اوراق منفعت اگر به نقدینگی نیاز داشته باشد یا تصمیم بگیرد از استفاده منافع و خدمات صرف نظر کند، قادر خواهد بود اوراق منفعت را به شخص دیگری واگذار نماید.
فواید ذکر شده باعث خواهد شد تا برای اوراق بهادار منفعت، عرضه و تقاضا و به دنبال آن بازار شکل گیرد. در صورتی بازار ثانویه از رونق بیشتری برخوردار خواهد بود که اوراق منفعت منافع و خدمات شفاف تر و انتشار دهندگان آن در ارائه منافع و خدمات پایبندتر به حقوق دارندگان اوراق باشند.
میزان قیمت اوراق بهادار منفعت و سود حاصل از معامله آن ها به عوامل زیادی مانند قیمت اسمی منافع و خدمات، زمان و مکان ارائه منافع و خدمات اعتبار صاحبان دارایی و شرکت های خدماتی، نرخ بازدهی ابزارهای مالی مشابه بستگی خواهد داشت
بیشتر بخوانید: فاجعه بارترین اشتباهات رایج سرمایه گذاران در بورس
۶-اوراق مزارعه
اوراق مزارعه یکی از انواع صکوک میباشد. مزارعه قراردادی میباشد که بر اساس آن، یکی از طرفین قرارداد، زمینی را برای یک مدت زمان مشخص در اختیار شخص دیگر قرار می دهد که آن را کشت کرده و سود حاصل شده را با هم تقسیم نمایند.
در قرارداد مزارعه، صاحب زمین ( اگر وکیل یا ولی مالک نیز باشد کفایت می کند)، مزارع و کسی که روی زمین کار می کند، عامل یا زارع نامیده میشود.
شیوه اجرایی استفاده از اوراق مزارعه:
شیوه اجرایی استفاده از اوراق مزارعه باید اینگونه باشد که یک مؤسسه مالی فعال در بخش کشاورزی با مطالعات اولیه و شناسایی اراضی مناسب زراعت، متناسب با ارزش خرید و آماده سازی آن اراضی، اوراق مزارعه منتشر و در اختیار متقاضیان قرار می دهد، سپس با وجوه حاصل از واگذاری اوراق، آن اراضی را خریداری و برای زراعت آماده سازی مینماید
سپس اراضی آماده زراعت را به قرارداد مزارعه به زراعین و کشاورزان بدون زمین می دهد تا روی آن زراعت و در پایان سال زراعی، محصول به دست آمده را طبق قرارداد تقسیم نمایند. مؤسسه مالی بعد از تحویل گرفتن سهم صاحبان اراضی از محصول و فروش آنها در بازار محصولات کشاورزی، ابتدا حق الوکاله خود را برداشته، سپس باقی مانده سود را بین صاحبان اوراق تقسیم خواهد کرد. این رویه تا زمانی که مؤسسه مالی منحل نشده است همه ساله تکرار خواهد شد.
۷-اوراق مساقات
اوراق مساقات یکی از انواع صکوک میباشد. اوراق مساقات اوراق بهاداری میباشد که طبق قرارداد مساقات طراحی شده است، ناشر اوراق مساقات با واگذاری اوراق مساقات، وجوه متقاضیان این اوراق را جمع نموده و با استفاده از آنها باغات قابل بهره برداری را خریداری مینماید و به وکالت از طرف دارندگان اوراق به قرارداد مساقات به باغبانان واگذار کرده تا به آنها رسیدگی نمایند و در آخر محصول حاصل شده را با هم تقسیم نمایند، در اوراق مساقات دارنده اوراق نقش مالک، ناشر نقش وکیل و باغبان نقش عامل در قرارداد مساقات را ایفا مینماید و اوراق مساقات سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغات معین میباشد.
سود حاصل شده از اوراق مساقات بصورت متعارف سالانه میباشد و به عوامل مختلفی مانند قیمت محصولات و هزینه های انجام گرفته مقدار تولید (برداشت محصول)، بستگی دارد، بر این اساس ناشر اوراق با اینکه می تواند بر اساس تجربه حاصل شده از سالیان گذشته و پیش بینی آینده، دامنه سود انتظاری را تخمین بزند، اما سود واقعی در پایان سال مالی مشخص خواهد شد.
بیشتر بخوانید: توصیه هایی برای مدیریت سرمایه گذاری در بورس
۸-اوراق استصناع
اوراق استصناع یکی از انواع صکوک میباشد. استصناع در لغت به معنای طلب و سفارش ساخت کالایی میباشد و در عمل عرفی یعنی کسی، ساخت شی‌ای را از صنعت‌گر یا هنرمندی تقاضا نماید و در اصطلاح حقوقی و فقهی، استصناع قراردادی میباشد که بر اساس آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی مشخص، ساخت و تحویل چیز مشخصی را در مدت زمان مشخص نسبت به طرف دیگر به عهده خواهد گرفت.
در قرارداد استصناع سه نکته وجود دارد که آن را از سایر قراردادها جدا مینماید:
- در قرارداد استصناع به طور معمول کالای مورد نظر موجود نیست و سازنده در آینده آن را ساخته و تحویل خواهد داد
- در قرارداد استصناع تهیه مواد اوّلیه و لوازم کار به عهده سازنده آن میباشد
- به‌طور معمول در زمان انعقاد قرارداد کل ثمن پرداخت نخواهد شد بلکه بخشی از آن به عنوان پیش پرداخت داده میشود و بخش دیگر به صورت دفعی یا تدریجی تا زمان تحویل کالا یا حتی بخشی از آن به بعد از تحویل پرداخت خواهد شد
تأمین مالی از طریق اوراق استصناع
شرکت های دولتی، دولت، شهرداری ها، و بخش خصوصی برای تأمین مالی طرح های عمرانی و توسعه ای می توانند از طریق استصناع اقدام نمایند. این عمل به دو روش استصناع مستقیم و غیر مستقیم قابل اجرا خواهد بود.
۹-اوراق سلف (سلم)
اوراق سلف (سلم) یکی از انواع صکوک میباشد. در ساختار صکوک سلف(سلم)، یک مؤسسه با مؤسسه دیگری به عنوان نماینده از طرف خریداران صکوک سلف وارد قرارداد خواهد شد و هدف از این قرارداد، این میباشد که بین کالاها و خریداران واسطه شود و تحت عنوان یک رابط جهت آسان نمودن فعالیت اقدام نماید.
توجه داشته باشید کالاهایی که در صکوک سلف قرار می‌گیرند نباید جزء کالاهایی باشد که برای این عقود در شرع مجاز دانسته نشده‌اند بنابراین انواع طلا و سکه را نمی‌توان جهت انتشار صکوک سلف به عنوان دارایی پایه قرار داد.
در ساختار صکوک سلف، متعهد قرارداد می‌بندد که از طرف دارندگان نهایی صکوک، کالا را خریداری و جهت فراهم کردن سود دارندگان صکوک، این دارایی را به فروش برساند. متعهد در قبال انجام این خرید و فروش، کمیسیون کارگزاری و حق‌الزحمه عاملیت دریافت مینماید.
در واقع با انتشار اوراق سلف، شرکت ها می‌توانند نیاز نقدینگی خود را رفع نمایند و سرمایه‌گذاران هم با خرید اوراق سلف این فرصت را دارند که کالای مورد نیاز خود را در تاریخ سررسید به قیمت مناسبی تهیه نمایند و در صورتی که قیمت کالا در بازار در تاریخ سررسید بالاتر از قیمت توافقی در قرارداد سلف باشد آنگاه مابه‌التفاوت این دو مبلغ، سود سرمایه‌گذاران را تشکیل خواهد داد.
کاربردهای مهم اوراق سلف
- تأمین مالی بنگاه های اقتصادی
- جبران کسری بودجه
بیشتر بخوانید: مفاهیم پایه جهت ورود به بورس
۱۰-اوراق مشارکت
اوراق مشارکت یکی از انواع صکوک میباشد در واقع یکی از ابزارهای مالی قابل استفاده در بازار سرمایه کشورهای اسلامی، اوراق بهادار مشارکت است که براساس قرارداد شراکت منتشر خواهد شد.
اوراق مشارکت سندی میباشد که گویای مالکیت دارنده آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق به دولت، شرکتهای تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق، هر نوع تغییر قیمت دارائی متوجه صاحب اوراق مشارکت میباشد.
۱۱-اوراق جعاله
اوراق جعاله یکی از انواع صکوک میباشد. جعاله یعنی پاداشی که برای عامل عمل قرار می دهند و معنی آن در بیان فقها، به این صورت است که جعاله عقدی (قراردادی) میباشد که بر اساس آن، جاعل متعهد خواهد شد تا در برابر عملی که برای وی انجام می شود، پاداش معینی را به عامل پرداخت کند.
اوراق جعاله اوراق بهاداری میباشد که دارندگان آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی میباشند که این دارایی ها طبق عقد جعاله در پروژه ها استفاده خواهد شد.
ویژگی های اوراق جعاله:
- اوراق جعاله، ابزار مالی بانام یا بی نامی می باشد که برای مدت زمان معین یا نامعین و با نحوه پرداخت از پیش تعیین شده انتشار خواهد یافت. دارندگان این اوراق، مالک دارایی های انتشار یافته هستند
- اوراق جعاله به دو صورت با سررسید و بدون سررسید منتشر خواهد شد. در صورت دارا بودن سررسید، انتشار آن به دو روش کوتاه مدت (با سررسید کمتر از یک سال) و بلندمدت (با سررسید بیشتر از یک سال) میباشد
- قیمتی که بر روی ورق جعاله درج می شود، قیمت اسمی آن میباشد یعنی انتشار دهنده این اوراق، موظف است اقساط را در زمان های مقرر، به وسیله مراجع اعلام شده به دارنده این اوراق بپردازد
- این اوراق مالکیت مشاع دارندگان آن درباره دارایی های ساخته یا تعمیر شده ای می باشد که به تبع قرارداد جعاله حاصل خواهد شد.
